თავისუფლება, დემოკრატია, სამართლიანობა?

მიწებზე ბარონულმა მფლობელობამ შექმნა ფეოდალიზმი, კოლონიურმა მიწების ჩამორთმევამ საძირკველი ჩაუყარა იმპერიების შექმნას, ადამიანების მიერ ადამიანების ფლობამ ფენომენელური სიმდიდრე შექმნა და მონათმფლობელური საზოგადეობების წაარმოუდგენელი სისასტიკე წარმოშვა. აქამდე წორედ აქტივების მფლობელთა ინტერესები განსაზღვრავენ თუ როგორ იმართება ჩვენი ეკონომიკა და როგორ არის ორგანიზებული ჩვენი რესურსები.

საკუთრების კაპიტალისტური ურთიერთობები ძალაუფლებას და მოგებას ანიჭებენ მათ, ვინც ამ ყველაფერს ფლობს და ვინც მათი სახელით ახდენს წარმოების ორგანიზებას, ამავდროულად საკუთრება ნაკლებად ექვემდებარება დომინირებისა და არათავისუფლების ყველგანშეღწევად ფორმებს. ამის შედეგია სრულიად არალიბერალური და უთანასწორო რეჟიმი, დაფუძნებული როგორც კატარინა პისტორი ამტკიცებს, იმაზე, რომ „კერძო პირები იყენებენ საკუთრების ძალაუფლებას, რომელსაც მათ კანონი ანიჭებს, რათა აქციონ იგი სარგებელის ამოქაჩვის საშუალებად არა მხოლოდ შრომიდან, არამედ სოციალური რესურსებიდანაც ფინანსური უსაფრთხოების ქსელის ჩათვლით, რომელსაც ცენტრალური ბანკები აწვდიან და თავად კანონიდანაც“. საკუთრების ამ მოდელის არაჩვეულებრივი პრეროგატივებისა და პრივილეგიების გასამართლებლად – და უთანასწორობისა, რომელსაც ის წარმოშობს – უმრავლესობა მიუთითებს იმ დადებით გავლენაზე, რომელსაც ის ახდენს ეკონომიკურ აქტივობაზე და ამტკიცებს, რომ ის ხელს უწყობს თავისუფლების, დემოკრატიისა და სამართლიანობის პრინციპების განვითარებას.

ამაში არის გარკვეული აზრი და ცხადია, რომ გამჭვირვალობა, უსაფრთხოება და ანგარიშვალდებულება მნიშვნელოვანი ფაქტორებია საკუთრების რეჟიმების შემუშავებისა და რეფორმისთვის. თუმცა, საკუთრების და კონტროლის ამჟამინდელი მექანიზმები ემყარება, მაიკ დევისის სიტყვებით რომ ვთქვათ, „კაპიტალიზმის უუნარობას გამოიმუშაოს შემოსავალი კაცობრიობის უმრავლესობისთვის, უზრუნველყოს სამუშაო ადგილები და მნიშვნელოვანი სოციალური როლები, შეაჩეროს წიაღისეული საწვავის ემისია და რევოლუციური მიღწევები ბიოლოგიაში გადააქციოს საზოგადოებრივ ჯანდაცვად. ეს არის კონვერგენტული კრიზისები, რომლებიც ერთმანეთისგან განუყოფელია“.
გლობალურ ეკონომიკაზე დომინანტური ქონებრივი ურთიერთობების გავლენის ნებისმიერი სრული და გულწრფელი ანგარიში გამოავლენს, რომ ჩვენი სისტემა, სამწუხაროდ, ვერ გვაძლევს იმგვარ უსაფრთხოებასა და ღირსებას, რასაც ჩვენ ყველა ვიმსახურებთ და რისი უზრუნველყოფაც შეგვიძლია. ამავდროულად, თავისუფლების, დემოკრატიისა და სამართლიანობის პრინციპები, რომლებიც საფუძვლად უდევს ლიბერალიზმს, სისტემატურად ირღვევა კაპიტალისტური ქონებრივი ურთიერთობებითა და მათ მიერ წარმოშობილი რასობრივი და კლასობრივი ექსპლუატატორული ურთიერთობებით, რომლებიც წარმოიქმნება სამი ძირითადი მამოძრავებელი ძალის ინსტიტუციონალიზაციის გზით, ესენია: კონცენტრაცია, იზოლაცია და მუდმივად მზარდი საზღვრები.

როგორც პოლიტიკური ფილოსოფოსი გ.ა. კოენი წერდა “კაპიტალიზმის ჩათვლა თავისუფლების სამყაროდ მისი არსის ნახევრის არცნობას ნიშნავს“. საკუთრება, როგორც ასეთი, ანიჭებს მესაკუთრეს ახალ თავისუფლებებს, „მაგრამ აუცილებლად ართმევს თავისუფლებას მათ, ვინც მას არ ფლობს“. ამრიგად, თავისუფლების სერიოზულად აღქმა ნიშნავს, რომ საკუთრების უფლების ბუნებისა და განაწილების აღიარება არის არა მხოლოდ თავისუფლების, არამედ არათავისუფლების მინიჭების საშუალებაც. კერძო ეკონომიკური საკუთრების და კონტრაქტების პრივილეგირებით თუნდაც ინდივიდუალური და კოლექტიური კეთილდღეობის ხარჯზე, ჩვენ უბრალო ადამიანებს სისტემატიური არათავისუფლებისთვის ვწირავთ როგორც მათ ცხოვრებაში, ისე სამუშაო ადგილებზე და საზოგადოებრივ გარემოცვაში. მაშასადამე, შრომა ხდება ბევრისთვის გაუცხოების და არათავისუფლების ადგილი, რომელის ფესვები ქონებრივ და მუშა უმრავლესობას შორის დაყოფაშია, და რომლის დროც სხვების გამდიდრებისთვისაა გამოყოფილი.
სწორედ ამ კავშირში უნდა იყოს უცნაური ალიანსის მიზეზი კონსერვატიზმსა (რომლის ძირითადი მანტრა „თავისუფლების“ არათანმიმდევრული და უაღრესად უთანასწორო ფორმაა) და კაპიტალიზმის მედგარ დაცვას შორის. სწორედ აქ იქმნება უხერხული კავშირი (ეკონომიკური ელიტების პრიორიტეტებსა და რეაქციულ სოციალურ ძალთა შორის), რომელიც ღარიბთა და მარგინალთა მიერ იერარქიის უარყოფის საფრთხის წინააღმდეგ არის მიმართული და ზღუდავს მათ თავისუფლებას, ხოლო ამ ენერგიების გადამისამართება ხდება მიგრანტებზე ან სხვა მარგინალიზებულ ჯგუფებზე. თუ, როგორც ფრენკ ვილჰოიტმა აღნიშნა, კონსერვატიზმის ცენტრალური პრინციპი არის ის, რომ „უნდა არსებობდნენ შიდა ჯგუფები, რომლებსაც კანონი იცავს, მაგრამ არ ავალდებულებს, გარე ჯგუფებთან ერთად, რომლებსაც კანონი ავალდებულებს, მაგრამ არ იცავს“, მაშინ საკუთრება სტრუქტურულად სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია ამ საზღვრის შექმნისთვის.
ღრმა, უნივერსალური თავისუფლება უნდა გულისხმობდეს ფორმას, რომელიც ბევრად აღემატება ჩვენს ამჟამინდელ თავისუფლებას ფლობისა და მოხმარების თვალსაზრისით. ის დაფუძნებული უნდა იყოს ინდივიდუალური და საზოგადოებრივი თავისუფლებების გაფართოებაზე და არა სხვების ჩაგვრაზე. ეს კი, თავის მხრივ, მოითხოვს მატერიალური უსაფრთხოების გარანტიას ყველასთვის, რის გარეშეც გარანტირებული იქნება დამოკიდებულება. ამ თავისუფლების მინიჭება ნიშნავს კაპიტალისტური ქონებრივი ურთიერთობებით გამოწვეულ ფუნდამენტურ არათავისუფლებებთან შეგუებას და მათ ფარგლებს მიღმა გასვლას. ეს მოითხოვს ეკონომიკური კოორდინაციის ახალ ფორმებს, რომელიც დაფუძნებულია ორმხრივობასა და დემოკრატიულ კონტროლზე, რომელიც მიზნად ისახავს სოციალური და ეკოლოგიური სამართლიანობის მიღწევას გაცვლითი ღირებულებისა და არათანაბარი დაგროვების თვალსაზრისით და იმის აღიარებას, როგორც კეტი უიკსი ამბობდა, რომ „თავისუფლება არის სოციალური – და შესაბამისად, აუცილებლად პოლიტიკური – მისწრაფება.

იმავდროულად, დემოკრატია ემყარება რწმენას, რომ „ადამიანებს უნდა შეეძლოთ თავიანთი ცხოვრების პირობების მაქსიმალურად სრულად გადაწყვეტა“. თუმცა, საკუთრების არსებული ფორმები სოციალურ და კერძო სფეროებს შორის ისე ავლებს საზღვარს, რომ მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები დემოკრატიის კონტროლის მიღმა რჩება, იქნება ეს ამომრჩეველი სამუშაო ადგილზე, რაიმე თემი თუ მთლიანად კაცობრიობა, რაც ხელს უშლის კოლექტიურ მონაწილეობას გადაწყვეტილება მიიღოს რესურსების განაწილებასა თუ ინსტიტუციების მუშაობაში. როგორც ჰადას თიერი ამტკიცებს, რომ ეს მიუთითებს „კაპიტალიზმის პირობებში არსებული დემოკრატიის შიგნით მიმდინარე წინააღმდეგობაზე; რომ ცხოვრების ყველაზე მთავარი სფერო – ის, თუ როგორ ვქმნით და გარდავქმნით გარესამყაროს შრომის საშუალებით – ყოველთვის დემოკრატიის წვდომისგან შორს რჩება“. ყველაზე მნიშვნელოვანი ალბათ ის არის, რომ ინვესტიციების კერძო კონტროლი აქტივების მფლობელებს და მათ მმართველ მოკავშირეებს უდიდეს ძალაუფლებას აძლევს. როგორც ნენსი ფრეიზერი წერს: „ის, თუ როგორ იყენებს საზოგადოება თავის ჭარბ შესაძლებლობებს ძალიან მნიშვნელოვანია. უმნიშვნელოვანესია კითხვები იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა ხალხს ცხოვრება – სად ურჩევნიათ თავიანთი კოლექტიური ენერგიის ინვესტირება, როგორი ბალანსის დაცვა ურჩევნიათ სამუშაოსა და ოჯახურ ცხოვრებას, დასვენებასა და სხვა საქმიანობას შორის, როგორი დამოკიდებულება აქვთ ბუნებასთან და რისი დატოვება უნდათ მომავალი თაობებისთვის“. ამ ძალაუფლების პრივატიზაცია, რომელიც ეფუძნება სიმდიდრეს და არა მონაწილეობას და მიზნად ისახავს აქტივების მფლობელებისთვის კაპიტალის დაგროვებას და არა სოციალური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებას, წარმოადგენს მომავალზე კონტროლის ბევრის მიერ ცოტასთვის გადაცემას.

სოციალურად სამართლიან საზოგადოებაში ყველას ექნება თანაბარი წვდომა ცხოვრებისთვის საჭირო მატერიალურ და სოციალურ საშუალებებზე. ეს ტრაგიკულად შორს არის ჩვენი გლობალური რეალობისგან, თუნდაც მსოფლიოს ყველაზე მაღალი შემოსავლის მქონე ქვეყნებში. მაგალითად, დიდ ბრიტანეთში, მიუხედავად იმისა, რომ ის ამოქაჩვითი და არათანაბარი გლობალური ეკონომიკის სათავეში იყო, პანდემიის დროს მოსახლეობის მესამედის შემოსავალი მინიმალურ სტანდარტზე ქვემოთ დაეცა, ხოლო 4 მილიონი ბავშვი მის დაწყებამდეც სიღარიბეში ცხოვრობდა. ღრმა უთანასწორობით გამორჩეულ გლობალურ ეკონომიკაში, სადაც Credit Suisse-ის მიხედვით, უმდიდრესი 1% ფლობს მსოფლიო სიმდიდრის 43,4. Covid-19-ის შემდგომმა შოკებმა ეს უდიდესი უბედურება კიდევ უფრო გააძლიერა და გააღრმავა.

კორპორატიული აქციონერები საზოგადოების ან საზოგადოებრივი კეთილდღეობის ორგანიზაციის წარმომადგენლები რომ ყოფილიყვნენ, აქციების ფლობის უთანასწორობა ნაკლებად მნიშვნელოვანი იქნებოდა ან თანასწორობის პრინციპებს ნაკლებად დაარღვევდა. მაგრამ ეს ასე არ არის. მიუხედავად განცხადებისა ფინანსური სიმდიდრის უფრო ფართო განაწილების შესახებ, ანგლო-ამერიკული ეკონომიკები ჯერ კიდევ შორს დგანან მარგარეტ ტეჩერის მიერ დაპირებული უტოპიური „აქციონერთა დემოკრატიისაგან“. 2021 წელს ფედერალური სარეზერვო სისტემის ახალმა ანალიზმა აჩვენა, რომ ყველაზე მდიდარი ამერიკელების 10 პროცენტი აქციებისა და საერთო ფონდების 89 პროცენტს ფლობდა, სადაც მკვეთრი ფინანსური უთანასწორობა იკვეთებოდა თეთრკანიან, შავკანიან და ლათინურამერიკულ შინამეურნეობებს შორის. დიდი ბრიტანეთი ოდნავ ნაკლებ ექსტრემალურია. „აქციონერთა დემოკრატიის“ რიტორიკულმა მხარდაჭერამ ადგილი კონსოლიდირებული აქტივების რეალობას დაუთმო: ყველაზე მდიდარი 1 პროცენტი აქციებზე დაფუძნებული საერთო სიმდიდრის 39 პროცენტს ფლობს, რაც უფრო მეტია, ვიდრე ერთად აღებული ყველაზე ღარიბი 90 პროცენტი. შესაძლოა ზოგიერთმა ამტკიცოს, რომ ყოველივე ამის გამო საპენსიო ფონდები იზრდება, თუმცა სინამდვილე ის არის, რომ უმდიდრესი 10 პროცენტი ფლობს ამერიკული საპენსიო უფლებების დაახლოებით 54 პროცენტს, ხოლო ქვედა ნახევარი – მხოლოდ 3,1 პროცენტს. დიდ ბრიტანეთში, ოჯახების შემოსავლის მიხედვით უმდიდრესი 20 პროცენტი ფლობს ქვეყნის საპენსიო სიმდიდრის თითქმის ნახევარს.

და რადგან ეს აქტივები ერიცხებათ ინდივიდებს მათი სიცოცხლის განმავლობაში, ხანდაზმული პენსიონერების ინტერესები არაპროპორციულად ფართოდ არის წარმოდგენილი და შესაძლოა კონფლიქტშიც კი იყოს ახალგაზრდა კონტინგენტის ინტერესებთან. მოკლედ რომ ვთქვათ, უმცირესობის მიერ ინვესტირებული სიმდიდრის ინტერესები ნაკლებად სავარაუდოა, რომ გარანტირებულად ასახავდეს უმრავლესობის ინტერესებს. უფრო მეტიც, პენსიები არ არის იგივე, რაც ფინანსური სიმდიდრე. უფრო მეტიც, პენსიები განსხვავდება ფინანსური სიმდიდრისგან. მათი სურვილისამებრ ლიკვიდაცია შეუძლებელია; ეს არის გადავადებული ხელფასები – უფრო მცირე ხელფასი დღეს – პენსიაზე გასვლისას გარანტირებული შემოსავლის სანაცვლოდ.
შესაძლოა, ყველაზე მნიშვნელოვანი არის ის, რომ ეკონომიკაში, რომელშიც აქტივები ცენტრალურ ადგილზეა, მაგრამ ძალიან უთანასწოროდ არის განაწილებული საკუთრებაში, მთლიანი საზოგადოებისთვის ნეგატიური გარეგანი ფაქტორები ძალიან ადვილად შეიძლება გახდეს დადებითი მათთვის, ვინც პირამიდის მწვერვალზე იმყოფება. წარმოიდგინეთ, მაგალითად, ეკონომიკა, რომელშიც რეგისტრირებული ფირმების აქციონერები იღებენ პროდუქტიულობის მატებიდან უდიდეს წილს, ხოლო მუშაკთა რეალური ხელფასი უცვლელი რჩება – ეს ბოლო ათწლეულების ანგლო-კაპიტალისტური საზოგადოებების ზუსტი დახასიათებაა. ასეთ ეკონომიკაში, კორპორატიული ქმედებები, რომლებსაც აქვთ უარყოფითი გარეგანი ზემოქმედება მთლიანად საზოგადოებაზე, შეიძლება აღიქმებოდეს, როგორც პოზიტიური გარეგანი ფაქტორები მათთვის, ვინც სიმდიდრის განაწილების სათავეშია.

რესურსების ასიმეტრია და მოლაპარაკების ძალა შრომასა და კაპიტალს შორის ნიშნავს რომ ის, რაც ერთი შეხედვით სამართლიან გაცვლად გვეჩვენება დასაქმებულსა და დამსაქმებელს შორის, სინამდვილეში წარმოადგენს ხელშეკრულებას დაკანონებული ეკონომიკური ექსპლუატაციის შესახებ: კაპიტალიზმის დროს დაქირავებული შრომა, როგორც წესი, იმ ღირებულებაზე ნაკლებად ნაზღაურდება, რასაც აწარმოებს, ხოლო ნამეტი კაპიტალისტებს რჩებათ – მაგალითად, ტოპ მენეჯმენტს ან აქციონერებს, რომლებსაც შემდეგ უფლება აქვთ ამის მეშვეობით განახორციელონ ინვესტიცია საკუთარი სარგებლისთვის. ამგვარად, არათავისუფლება და უთანასწორობა, რომლებიც დაქირავებული შრომის საფუძველს წარმოადგენს, არა ცალკეულ პირთათვის დამახასიათებელი თანდაყოლილი ამორალურობის პროდუქტია, არამედ სისტემის ერთი მიმართულების მქონე ძალაა: დასაქმებულს არ შეუძლია მოითხოვოს სიმდიდრე, რომელსაც კაპიტალიზმის პირობებში აწარმოებს, რადგან თუ ამას გააკეთებს, ის შეწყვეტს ფუნქციონირებას როგორც კაპიტალის ზრდასა და დაგროვებაზე დამყარებული სისტემა. საკუთრება, ბაზარზე დამოკიდებულების პირობების შექმნით, ჭარბი კაპიტალის არაპროპორციული გადაცემით შრომიდან კაპიტალისთვის და აგრეთვე, მაკოორდინებელი ძალაუფლების კონცენტრაცია კაპიტალის მფლობელების ხელში ქმნიან იერარქიის საფუძველს.

ეს ექსპლუატაცია გამყარებულია ორი არსებითი პროცესით: მიტაცება და ექსპროპრიაცია. საკუთრების უფლებები (ხშირად უსამართლოდ დაწესებული) გარკვეულ ინდივიდებსა და ორგანიზაციებს ანიჭებს პრიორიტეტულ წვდომას რესურსებსა და მათ გამოყენებაზე, რაც მათ საშუალებას აძლევს აითვისონ დიდი რაოდენობით ის, რასაც ჯეისონ მური და რაჯ პატელი უწოდებენ “იაფ ბუნებას”, ანუ იმას, რაც შექმნილია და ხელმისაწვდომია მსოფლიოში ექსპროპრიაციისთვის (ბუნება, სამუშაო, ზრუნვა, საკვები, ენერგია და სიცოცხლე). ექსპროპრიაციას აქვს მრავალი ფორმა: დაწყებული – წარმოებაში ხელფასზე დაფუძნებული შრომით, მოსახლეობისგან მიწის ძალადობრივი მითვისებით (ახლაც მიმდინარე) და დამთავრებული სასაქონლო სექტორებში არსებული მიწისა და რესურსების ჰიპერ-თანამედროვე მიტაცებით.