“თითქოს” პიროვნება დიდ სამყაროში

„თითქოს“ პიროვნება დიდ სამყაროში  -რა იმალება მომხიბლავი ფასადის მიღმა

სიცარიელე და ეგზისტენციური სასოწარკვეთა ‘’თითქოს’’/მოსაზღვრე სტრუქტურის მქონე  პიროვნების ძირითადი სიმპტომებია: რა არის და რატომ ხდება ეს? 

1942 წელს ფსიქოანალიზის პოლონელ-ამერიკელმა უხუცესმა პიონერმა ჰელენ დოიჩმა (Helene Deutsch) დაწერა ეპოქალური ნაშრომი ფსიქიკური დაავადებისა და პიროვნულობის შესახებ სახელწოდებით: „ემოციური აშლილობის ზოგიერთი ფორმა და მათი კავშირი შიზოფრენიასთან“. ნაშრომში მან აღწერა „თითქოს პიროვნება“, რასაც დღესაც  პიროვნული აშლილობის მკურნალობისათვის მნიშვნელოვანი  შედეგები მოაქვს.   

„თითქოს“ პიროვნება სამყაროს უყურებს ისე, „თითქოს“ ის რეალურია მაშინაც კი, როცა გრძნობს, რომ ასე არ არის. ამავდროულად, ‘“თითქოს“ პიროვნება არის იდენტობის მქონე პირი, მაშინაც კი, როდესაც იგი ასეთად არ აღიქმება. „თითქოს“ პიროვნება ცხოვრებას ისე აღიქვამს, როგორც თეატრალურ წარმოდგენას, ხოლო თავის თავს – მარიონეტად, რომელიც იძულებულია, სცენაზე გამოვიდეს; თავქარიანი, ეგოისტი, ქაოტური და ხშირად დრამატული მიდგომა ცხოვრებისადმი, რომელიც ქმნის წარმოდგენას, თითქოს მის შიგნით უფსკრულია.   

კოგნიტურ-ბიჰევიორისტული მეცნიერების დღევანდელ სამყაროში, „თითქოს“  პიროვნება თითქოსდა დაბრუნებაა წარსულ სამყაროში; სადაც ფსიქიატრია და ფსიქოლოგია განვითარების პრიმიტიულ საფეხურზე რჩებოდა, ძალიან პრიმიტიულზე, თუ ვიმსჯელებთ ნომენკლატურის მიხედვით. და მაინც, „თითქოს“ პიროვნება იმ ბუნდოვანი სიმპტომის შესაბამისი აღწერაა, რომელიც  B კლასტერულ პიროვნულ აშლილობას ახასიათებს. კერძოდ, იმ შინაგანი სიმპტომების გაუცნობიერებელი მოტივებით განპირობებული გარეგანი დრამატული გამოვლენა, რომელთა დადგენა უფრო რთულია.

 „ამ ტიპის განცდისა და ცხოვრების წესის გაგების ყოველი მცდელობა დამკვირვებელს უქმნის გარდაუვალ შთაბეჭდილებას, რომ ცხოვრებისადმი ინდივიდის მთლიან დამოკიდებულებაში არის  რაღაც, რაც თითქოს მოკლებულია ჭეშმარიტებას და გარეგნულად გამოვლინდება, როგორც „თითქოს“ დასრულებული.გარეგნულად ადამიანი ნორმალური ჩანს. არაფერი მიუთითებს რაიმე სახის აშლილობაზე.მიუხედავად ამ ყველაფრისა, რაღაც არამატერიალური და განუსაზღვრელი დგება პიროვნებასა და საზოგადოებას შორის და უცილობლად ბადებს კითხვას – „რა არ არის ისე, როგორც უნდა იყოს“.    

თავდაპირველად ჰელენ დოიჩი თვლიდა, რომ ემოციური აშლილობა იყო ამ ფსევდო-ნევროზული შიზოფრენიის (ძველი სახელი – BPD) საფუძველი და ვარაუდობდა, რომ პრობლემა იყო ინდივიდის შინაგანი ბუნება და მისი ურთიერთობა მთლიან სამყაროსთან. 

ჰელენ დოიჩმა ჯერ კიდევ 1942 წელს დასვა კითხვა: „რა არ არის ისე, როგორც უნდა იყოს?“ ის იყო პირველი, ვინც არა მხოლოდ ჩამოაყალიბა კითხვა, არამედ გასცა პასუხი. მარტივი სიტყვებით, „თითქოს“ პიროვნება განიცდის „ობიექტის კათექსისის რეალურ დაკარგვას“. ობიექტის კათექსისი ძველი ფსიქოანალიტიკური ტერმინია, რომელიც დღესაც აქტუალურია. კათექსისი არის ჩვენი ემოციური ინტერესი და ინვესტიცია იმ საგნებისა და ადამიანების მიმართ, რომლებსაც ჩვენ გარშემო ვხედავთ. მოკლედ რომ ვთქვათ, ეს არის ენერგია და ყურადღება, რომელსაც რაღაცას ვუთმობთ: დათუნია ბავშვობაში, საყვარელი გიტარა თინეიჯერობაში, სარწეველა სიბერეში – ეს ყველაფერი კათექსისის ფორმებია. საბოლო ჯამში, კათექსისი არის სიტყვა, რომელიც აღწერს ჩვენს ურთიერთობას ცხოვრებასთან. ჩვენი საყვარელი „საგნები“, რა თქმა უნდა, ადამიანები არიან: მეგობრები, ოჯახი და რომანტიული პარტნიორები.      

ზოგჯერ კათექსისს მართავს ჩვენი სიცოცხლის წყურვილი: კოცნი ლამაზ გოგონას და ოცნებობ, რომ კიდევ აკოცო. ხანდახან კი ის ხელმძღვანელობს სიკვდილის სწრაფვითა და თვითგანადგურებით: შენ გძულს სკოლაში ხულიგანი და ფანტაზიორობ, რომ სასტიკად სცემო. ეს ორივე კათექსისია. ფროიდი მიიჩნევდა, რომ ჩვენ ყველას დიდი რაოდენობით ფსიქიკური ენერგია გვაქვს. ჩვილობისას, ჩვენ ვეძებთ საგნებს მყისიერი დაკმაყოფილებისთვის. რაც უფრო ვიზრდებით და გამოვიმუშავებთ გადავადებულ დაკმაყოფილებას, ვხვდებით, რომ შეგვიძლია ამ ენერგიის დაგროვება საგნებში, პრიმიტიული სურვილებით მოქმედების გარეშე. სუპერეგო გვეუბნება, რა არის სწორი და არასწორი, იდი (Id) მიგვითითებს ჩვენს სექსუალურ ან აგრესიულ ფანტაზიებზე და ბოლოს, ეგო ავლებს საზღვარს მათ შორის.      

ჰელენ დოიჩის თანახმად, „თითქოს“ პიროვნება განიცდის ობიექტის კათექსისის დაკარგვას. ანუ, მათ აღარ შეუძლიათ ემოციური ინვესტირება ადამიანებში, ადგილებსა თუ საგნებში, გარდა ქაოტური გზისა, რომელიც გამოიხატება ემოციური, კოგნიტური, ინტერპერსონალური და ქცევითი არასტაბილურობით. იმავდროულად, ურთიერთქმედების ამ მოდელს საფუძვლად უდევს უინტერესობისა და უნდობლობის განცდა სამყაროსა და გარემოს მიმართ.  

ამ თვალსაზრისიდან ჩანს, რომ „თითქოს“ პიროვნება უფრო ფსიქოპათის ხიბლს ჰგავს, სახიფათო ხრიკებით სავსე ქუდით, ვიდრე მოსაზღვრე პიროვნული აშლილობის პორტრეტს.  ის, რისი შეფასებაც ჰელენ დოიჩმა ვერ შეძლო, არის „თითქოს“ პიროვნების შინაგანი ცხოვრება. მან აღნიშნა, რომ ბევრი მათგანი სინამდვილეში იყო ნიჭიერი, ინტელექტუალური, აშკარად გამოვლენილი უნარებით ცხოვრების ბევრ სფეროში. თუმცა, რაც მათ აკლდათ, ეს იყო რეალიზმი.    

ეს იმიტომ, რომ „თითქოს“ პიროვნების შიგნით სავარაუდოდ სიცარიელეა, მათ გარშემო არსებული სამყაროს რწმენის სრული კრახი. ეს არის ტრავმის შედეგი და ხდება ჩვილობის ადრეულ დღეებში. როდესაც ჩვენ დავიბადეთ, არ არსებობდა არც საგანი და არც ობიექტი. ჩვენ ვარსებობდით ისე, რომ არ ვიცოდით, შეგრძნებები გარემოდან მოდიოდა თუ ჩვენში იბადებოდა. ასაკის მატებასთან ერთად ვისწავლეთ საკუთარი თავისა და მშობლების განსხვავება. თუ ჩვენ გვყავდა ამბივალენტური, ორაზროვანი, არათანმიმდევრული, ან ჩვენს მიმართ აშკარად მტრულად განწყობილი მშობლები, ჩვენი ობიექტის კათექსისი დაირღვეოდა.    

ჩვენ გვივითარდება უნდობლობა ჩვენ გარშემო არსებული სამყაროს მიმართ, რადგან მშობლებისგან ვსწავლობთ, რომ საგნები არასანდოა. ამან შექმნა დაკარგვის უხეში გრძნობა, რაც ტრავმის წარმოშობის ადგილია. ჩვენ გვივითარდება ობიექტის შიმშილი, პათოლოგიური მოთხოვნილება, შევავსოთ სიცარიელე ადამიანებით, ადგილებით და ნივთებით, რათა კომპენსირდეს სიცარიელე, რომელსაც ჩვენ განვიცდით შინაგანად და რაც განსაზღვრავს დაუცველობისა და ზრუნვის არარსებობის გრძნობას. მაშინაც კი, როცა ჩვენ ვიღებთ სასურველ საგნებს, ჩვენ რეალურად ვერასოდეს  ვერ ვაღწევთ თავს იმ განცდას, რომ ისინი არასანდოა და ვერ ვთავისუფლდებით იმ გრძნობისგან, რომ მოტყუებულნი ვართ და ამ ყველაფერს წაგვართმევენ. შედეგად, ჩვენ სრულწლოვანებამდე მივდივართ, როგორც ნიჭიერი მსახიობები, რომლებიც მზად ვართ წარვდგეთ მაყურებლის წინაშე, მაგრამ არასოდეს გვჯერა ჩვენი როლისა და სცენის, რომელზეც აღმოვჩნდებით.       

ჩვენს ირგვლივ სამყაროსთან ურთიერთობის ერთი შეხედვით ნორმალური გზა, ფაქტობრივად, სხვების მიბაძვაა, რომელიც ზეპირად ვისწავლეთ, რათა მასას შევერიოთ; ეს შეესაბამება ბავშვის, ბიჭის ან გოგოს, ნაიარევ სამყაროს, რომელიც სწავლობს, ასიამოვნოს სხვებს საკუთარი თავის ხარჯზე; რადგან იცის, რომ თუ ასე არ მოიქცევა, დაისჯება. ჭეშმარიტი „მე“ ღრმად არის ჩაფლული შიგნით, შინაგანად დაჭრილ ბავშვს, რომელიც ადრეულმა  გამოცდილებამ განდევნილად აქცია, არ შეუძლია, შეაგროვოს ცხოვრების  აზრიანი მცდელობისთვის საჭირო სასიცოცხლო ენერგია. ამის ნაცვლად ხდება სხვების მარჯვე იმიტაცია გადარჩენისთვის. ცხოვრების თამაშთან ადაპტაცია ხდება ავთენტურობის ხარჯზე. ჩვენ ვკარგავთ საკუთარ თავს და ვრჩებით სიცარიელესთან.   

ოდესმე გივლიათ ცხოვრებაში იმის განცდით, რომ თქვენ ირგვლივ სამყარო არარეალურია, მუყაოსია, მულტფილმს გავს, ყალბი, ილუზიური ან სიზმრის მსგავსია. ეს, სავარაუდოდ, დისოციაციაა, მაგრამ თუ გსურთ ალტერნატიული ახსნა პირდაპირ ფსიქოანალიტიკოსის სავარძლიდან, ჩვენ ვიტყოდით, რომ ეს არის ობიექტის კათექსისის დაკარგვა.  

ისინი, ვისაც მოსაზღვრე პიროვნული აშლილობა აქვს, იმდენად არ ენდობიან სამყაროს, რომ აღარ სჯერათ მისი. როდესაც აღარ გვჯერა რამის, ბუნებრივია, ის არარეალური და უაზრო გვეჩვენება. ალბათ იმიტომ, რომ ჩვილობისას ემოციურად ხდება  ინვესტიციების ჩადება უპირატესად მნიშვნელოვან საგნებში,  დედებსა და მამებში, და თუ  ისინი თავს ვერ ართმევდნენ თავიანთ როლებს, ბავშვები თვალთმაქცობენ,  რათა მოერგონ მათ. ამის გამო, ისინიც  არარეალურებად განიცდიდნენ თავს.      

„თითქოს“ პიროვნება არის კომპენსაცია: ვინიკოტის (Winnicott) ყალბი „მე“ და ლაინჰანის  (Linehan) აშკარა კომპეტენცია მხოლოდ ორი სიტყვაა ერთი და იმავე მოვლენის აღსაწერად: ცხოვრების ჩვენს რეალურ ავთენტურ  მოთხოვნილებაზე უარი და ჩვენი პიროვნების გამყარება ყალბი ზღუდეებით.  რაც არ უნდა ღრმად ვიცოდეთ ცხოვრებაზე მორგების და ჩვენი როლების შესრულების უნარი,  სამყარო  სცენაა, ჩვენ კი მარიონეტები.      

მოსაზღვრე  პიროვნული სტრუქტურის  მქონე პიროვნების ისტორია არის ის, რომ ტრავმამ ის გადააქცია ქამელეონად, რომელიც ერწყმის გარემოს, ინიღბება ყველა ფერში. აქვს რა მიმიკრიის უნარი, ის უყურებს სამყაროს და მაინც რჩება მოშორებით, მარტო და მის ზემოთ. ბუნებით მარტოხელა არსება, ქამელეონი-პიროვნება, არის  „თითქოს“ პიროვნება, მოსაზღვრე სტრუქტურის  პიროვნება, რომელსაც მარტოობაშიც კი შეუძლია დროდადრო ჩაერთოს თამაშში, აქვს რა მასაში შერწყმის უნარი.     

ილუზიის საფარის მოხსნის პროცესი მტკივნეულია. თერაპიული მუშაობა დიდ მოთმინებას მოითხოვს. რეალობის ნიღბის მოხსნა შეიძლება რთული იყოს დაუცველობისა და რეპრესიების რაოდენობის გამო. ადამიანი მიმართავს თერაპიას, რადგან; „არის რაღაც, რასაც  ის ვერ ივიწყებს, რის თქმას ვერ წყვეტს (თვითონ), ხშირად მისი ქმედებებით, მისი ცხოვრების შესახებ. და ეს შემაძრწუნებელი გამეორებები ქმნის დროის გაჩერების ილუზიას“ (Phillips). ეს აღწერა ასახავს „თითქოს“ დისტრაქციას, ფსიქოსომატურ ჯიბეს, რომელიც იპყრობს ყურადღებას, ემოციურ შეფერხებას, რომელიც მას შუშის მიღმა აკავებს, მისი არსებობისა და სამყაროსგან მოწყვეტილად. ამგვარად, იგი გვერდს უვლის თვითობის ბნელ ასპექტებს, რომლებიც საფრთხეს უქმნის იდენტობის მყიფე გრძნობას (Schwartz-Salant).

მარტოობა იწვევს და წარმოიქმნება ჩართულობის ნაკლებობისგან, მოუსვენრობისგან, დეპერსონალიზაციასა და აწმყოში ცხოვრების უუნარობისგან. როგორც იუნგი  აღწერს, „სიცოცხლის შიში ნამდვილი პანიკაა… ეს არის ინსტინქტურის, არაცნობიერის, შინაგანის მომაკვდინებელი შიში, რომელიც მოწყვეტილია ცხოვრებიდან რეალობისგან მუდმივი თავის არიდებით“. ვერ წვდება რა საფუძვლებს, ის თავს არასრულფასოვნად გრძნობს, რაც ცხოვრებაში  აუცილებელ ცვლილებებს უფრო დამთრგუნველს ხდის. სურვილისა და ლიბიდოს დევიტალიზაციასთან ერთად, წარმოიქმნება არალმობიერი თვითშანთქვა, როგორც თავდაცვა საკუთარი თავის და/ან სხვების სიახლოვის წინააღმდეგ. სიცარიელის გრძნობა შერეულია უსიყვარულობის გრძნობასთან. ის ვერ პოულობს საკუთარი თავის სიყვარულს. როგორც ჩანს, სიყვარულის ან ზრუნვის მიზეზი არ არსებობს. ემოციური დისტანცირება ქმნის ვაკუუმს. უსიყვარულობის გრძნობას მოაქვს გაუცხოება ფიზიკურთან, რომელიც გადაიზრდება თვითშეტევის სხვადასხვა ფორმებში და გაყინულ მდგომარეობაში ყოფნის მექანიზმებში. საბოლოოდ, გარე ბრწყინვალება იწყებს ნგრევას. ეს არის ნარცისიზმი, რომელიც დაკავშირებულია არა საკუთარი თავის სიყვარულთან, არამედ საკუთარი თავის სიძულვილთან (Schwartz-Salant, 1982). ეს კი გამძვინვარებულად კვებავს იდეალურის და არა რეალურის ძიებას.